कसबन महल

१.कसबन (मंगरुळ पीर,जि.वाशीम)

कसबन म्हणजे पेशेवर तवायफ !!
धन घेऊन नाच गाणं करणारी कंचनी !!
मनोहर लालास माहिती देतात की’ कसबने ये मुसलमान हैं मगर पहिले हिन्दू थीं और ‘गनिका’ क
हलाती थीं ‘…. ….कदीम से पेशा इनका कसब कमाने का है । इसी सबब से मुसलमान होने के पीछे ‘कसबन’ कहलाने लगीं ।
इस संबंध में कहा जाता है कि पहिले ये छोकरियों को मोल लेकर उनसे पोशीदा कसब कराया करती थीं । एक दफै एक मुसलमान छोकरी इस काम से इनकारी हो कर परदे में बैठी कुरान पढ़ा करती थीं । उसके वास्ते खुदा के घर से एक सोने का टका उतरा करता था । दूसरी छोकरियां बदनीयती से छुप छुप कर परदा खोल के उसको देखा करतीं थीं कि वह अंदर बैठी क्या करती हैं ? आखिर एक दिन उसने इनको यह बद्दुआ दी कि तुम मेरा परदा उघाड़ कर देखती हो, जाओ ! तुम्हे बदुवा लगे । उस दिन से उनका नाम ‘कसबन’ हो गया । पहिले छुपी हुई थीं अब बाजार में बैठ कर कसब कमाने लगीं ।
………. ये ‘गनिका’ को एक खास औरत समझती हैं और उससे अपनी परंपरा मिला कर कहतीं हैं कि वह श्रीकृष्णजी के समय में थीं । मुसलमान होने की ये यह वजह बताती हैं कि अव्वल तो मुसलमान जियादा आते जाते थे, दूसरे मुरदे अकसर पड़े रहते थे, क्योंकि इनकी जात में मर्द थोड़े थे और दूसरी कौम के जलाने को आते नहीं थे ।
मारवाड़ में कसबनें बहुत कम हैं और जो थोड़ी सी जोधपुर शहरों में हैं वे अपने को ठेट में गुजरात की रहने वाली बताती हैं । वे कहती हैं कि जिस जमाने में यहां के हाकिमों के अहदी मारवाड़ में आते थे, उसी जमाने से हम भी यहां आई।’’ इनकी खांप चैहान, चांपावत, सोढ़ा और भाटी वगैरा हैं । ये हिन्दू थीं जब शक्ति और रामदेवजी को मानती थीं । अब खंदा और रसूल का नाम लेती हैं । मुसलमानी ढंग बरतती हैं पर इनमें नाम अब तक मूली, चूनी, बिरधी और छोगी वगैरा हिन्दुओं के से होते हैं ।
………ये शराब पीती हैं, सूअर और झटके का मांस नहीं खातीं । ये पोशाक रंडियों और ग्रहस्थनों से मिलती हुई रखती हैं । गाना बजाना नहीं जानती । ये बहुत आसूदा भी नहीं होती हैं । ये अकसर दूकानों और सरायों में रहा करती हैं और रस्ते चलते आदमियों को बुलाती हैं । इनकी लड़कियां कसब कमाती है और लड़को का व्याह होता है । घांची, तेली, तमोली वगैरा निम्न कौमों की औरतें बिगड़ कर वैसे ही मुसलमानों के घर में पड़ जाती है और उनसे लड़कियां होती हैं वे उन लड़कों को व्याही जाती हैं । इनमें शादी गमी के दस्तूर मुसलमानों के माफिक हैं । बेवा औरत का नात नहीं होता है, वैसे चाहे किसी के घर में भले ही घुस जावे ।
……. मर्दों का पेशा मजदूरी है । बंट भाई बहनों का बराबर है । इनमें ‘खोले’ नजदीकी रिश्तेदार आता है । पंचायत भी कौमी झगड़ों में होती है । इनमें पंच मर्द औरत दोनों होते हैं । व्याही औरत को गैर आदमी के पास जाने और कसबन को वांभी, बावरी, भील, थोरी और भंगी वगैरा निम्न जाति के पास रहने से जात बाहर करने की सजा मिलती है । उसे जब जात में लेना चाहते हैं तो अजमेर में भेज देते हैं । वहां वह गुनहगारी में पंचों का हुक्का भरकर फिर जात में आ जाती है …(c/p)
With ©®

फोटो साभार –
Sachin Kulkarni

२. पार्डा दरडे येथील मल्लिकार्जुन मंदिर

विस्मयचकित करणारे..
जुन्या धाटनिचे मल्लिकार्जुन शिवमंदिर पार्डा (दराडे)ला आहे.
मंदिराच्या प्रवेशद्वारा जवळ अंगाने स्थुल,ठेंगणे,दिड ते दोन फुटाचे हातात दिवा व मशाल असलेल्या यक्ष,यक्षिणी प्रसन्न मुद्रेत स्वागतासाठी आहेत.
शिवपुराणात चिलया बाळाची कथा येथेच घडली म्हणतात.देवगिरी यादवांच्या काळात खुपच महत्त्वाचे ठाणे हे असायला हवे.कारण राजा रामदेवराय यांनी दोन रात्रीचा मुक्काम करून मंदिराचे जिर्णोद्धार केल्याचा शिलालेख येथे आढळतो.(श्रीपाद चितळे)मंदिराच्या समोर हजारो लोकांनी पर्व काळात एकत्र येऊन स्नान करावे अशी मोठी पुष्करणी आहे.अजूनही या पुष्करणी च्या पाण्यात कित्येक मोडतोड झालेल्या मुर्ती आढळतात.
शिवमंदिरात जवळपास चार शिलालेख आतापर्यंत मिळाले आहेत. अक्षरांच्या वळणावरुन ते १४ व्या शतकातील आहेत असे म्हणतात.
यादव काळातील गध्देगळीचा लेख अजूनही ठळकपणे वाचता येतो.गध्देगाळी वरील शापवचनात म्हटलं आहे की ,’दर्शन घेताना देवासमोर ठेवलेल्या मुद्रा जो घेइल त्याला २० आसुंचा दंड देण्यात येईल आणि जो हा दंड देणार नाही त्याला गाढव लागेल’.पण यासोबतच देवळातील देवतेची जो पुजाअर्चा करेल तो विजयी होईल असा आशिर्वाद दिला आहे.मोठ्या प्रमाणात चक्र, चांदण्या, बदाम, गोल,त्रिकोणी ,चौकोनी आकाराच्या शिवपिंडी आहेत…मंदिराच्या बाह्यांगावर विष्णुचे अवतार कोरलेले आहेत. परीसरात दोन तिन अगदी मंदिराच्या गाभाऱ्यात ही झाकलेली बारव आहे….सप्तमातृका पट्ट, क्षिरसागर विष्णु…. मंदिरात आहेत..लोणार पासून हे गाव आठ ते दहा किलोमीटर अंतरावर आहे..

ठिकाण –
पार्डा दराडे
पो.येवती
देऊळगाव कुंडपाळ जवळ
ता.लोणार जि.बुलढाणा
लोणार ते मंठा रोडवर
लोणारच्या दक्षिणेकडे
Pc.. Sachin Dixit ji साभार

३. सासू सुनेची विहीर

◆● सासु-सुनेची विहीर…
सासु-सुनेची विहीर च का म्हणतात??याचे समाधानकारक ऊत्तर नाही किंवा यामागे या भागात सांगितली जाणारी कोणतीहि आख्यायिका नाही आहे.कोणी बांधली याचाही पुरावा किंवा नोंद नाही.
पुर्वी माळी समाजाची भरपूर शेती तलावाच्या परीसरात होती विशेषतः केळीच्या बागा /मळे होते.तेव्हा कोणी त्यांनी बांधली असेल असा ही तपशील आढळत नाही आताची हयात असलेली वयस्कर मंडळी सांगतात की कमळजा देवी च्या मंदिरासोबतच ही विहीर भाविकांच्या सोयीसाठी बांधलेली असावी.
कमळजा देवीच्या जुन्या मंदिराचा जिर्णोद्धार व सभामंडप बांधकाम देवगिरीचे राजे कान्हेरदेव लोणारला शके ११६३ ला केल्याचे महानुभाव संताच्या पोथीत ऊल्लेख येतो.विहीरीचे स्थापत्य (विटाचे आकार )मिळते जुळते आहे.
मंदिरकडील भाग गोड्या पाण्याचा व सरोवरांकडील भागात खारट पाणी असे सांगत आले आहेत जुनी मंडळी….
पण कै.या.मा काळे (लेखक- वर्हाडाचा ईतिहास )यांनी समाधान कारक लिहिले आहे ते म्हणतात,विदर्भात दहीहांडा पासून ते अकोल्यापर्यत जमीनीच्या पोटात हा खारया पाण्याचा मोठा पट्टा असावा असा तज्ञ लोंकाचा कयास आहे.(याला आताची काही नवीन संशोधन ही दुजोरा देतात सरोवराच्या बाबतीत )
आता ही सरोवरांच्या काठात जमिनीत थोड ही खणले तर गोड पाणी झिरयात लागते म्हणजेच
सासु- सुनेची ७०-८० फुट असलेल्या या विहीरीच्या वरच्या भागात गोड पाण्याचे झरे आहेत पण पाणी जसे जसे खोल(आटत) जाईल तसे तेव्हा तळाशी खारपाण पट्ट्या मुळे पाणी खारे लागेल….
या मुळेच मिठ वगैरे तयार करण्याचे उद्योग धंदाच्या नोंद या भागात (बुलढाणा जिल्ह्यात) आढळते पण या सर्व प्रक्रिया इ.स.१८७० च्या सुमारास इंग्रज सरकारने बंद केल्या होत्या….
या विहिरीचा ऊपयोग तर भाविक भक्तांच्या पिण्याच्या पाण्यासाठी नक्कीच असावा पण जुन्या काळात बुलढाणा जिल्ह्यातील ‘आडविहीर’ येथे विहीरीच्या पाण्यापासून मिठ तयार करीत असत …ती मजेशीर पध्दत काळे लिहतात की,
सदरहू विहीर खणण्याची रित अशी होती की एका ठरावीक खोलीपर्यंत विहीर खणित गेले म्हणजे नेहमीच्या अनुभवावरून आता पाणी जवळ आहे असे खणणारे लोक ओळखित व कामबंद करून एक दोन खणणारे पाळण्यात बसून खणित व पाणी जवळ आले असे पाहताच एक जोराचा शेवटचा घाव घालीत व वरच्या लोकास ईशारा करीत त्याच क्षणी वरील लोक त्यांना वर ओढून घेत.ईकडे विहीरीत पाणी एकदम ऊसळुण क्षणात सर्व विहीर भरून जाई.सदरहू पाणी वर काढून खाचामध्ये सोडीत व ऊन्हाने सुकवून त्याचे मीठ करीत….
(ऊत्तरार्ध )

ठिकाण- कमळजा देवी मंदिर समोर.. लोणार (सरोवर )
जिल्हा-बुलढाणा. फोटो-साभार..

४. चोर विहीर

चोर विहीर
(मंगरुळ पिर,जि.वाशिम)
यादव काळानंतर महाराष्ट्रात (बेरार) बारवांच्या ऐवजी एक नवीन प्रकारच्या शैलीचे पायविहीरी ,कुपेगार इ. स्थापत्य लोकप्रिय झाले.ही चोरविहीर ४००वर्षे जुनी आहे किंवा शाहजहाँच्या काळात बांधली गेली असे स्थानिक लोक सांगतात. पण येथे शहजादा मुराद (अकबर पुत्र) चा संदर्भ असावा कारण या परिसरापासुन बाळापूर जवळच आहे आणि स्थानिकाच्या सांगण्यानुसार ‘मुराद’चा एकमेव असलेला फार्सी शिलालेख ही येथे कोरलेला आहे.
मधल्या काळात चोर विसावा घेत असतील म्हणून चोर विहीरपण तसं नव्हे विहीरीत लपण्यासाठी चोरवाटा आहेत.
चोरविहीर चे वैशिष्ट्ये म्हणजे जमिनीच्या समांतर असलेली वरवर अर्धे वर्तुळाकार दिसणारी विहिर आतल्या बाजूला चौरस आकाराचे बांधकाम आहे.
एका बाजुस मोटेचा धक्का /दगडी प्रणाल बांधला आहे.
….विहिरीला दगडी प्रवेशद्वार असून खाली तळमजल्यावर जाण्यासाठी छोट्या आखूड पायर्यां आहेत. पायरीलगत प्रशस्त सज्जा (बाल्कनी ) मजल्यावर आहे. पावसाच्या पाण्याकरीताही विहीरीत आगम मार्ग काढलेले आहेत.
विहीरीच्या आतील भिंतीला चुन्याच्या कमानी आहेत. कुंडात ऊतरण्यासाठी किंवा तळापर्यंत तोडशिला आहेत आणि वरच्या बाजूस दोन दगडी सोंड /कठडे
मोटेकरीता बसवले आहेत.
जलव्यवस्थापनाची या वैशिष्ट्यपूर्ण परंपरा जनकल्याण करीता मोठ्या परिश्रमाने, बुध्दीमतेने,कुशल तंत्रज्ञानाने परीपूर्ण आजही ऊन, पाऊस, वारा सहन करत शतकोत्तर अखंड अबाधित आहेत.जतन व्हावीत हीच मनोमन प्रार्थना….

सर्व. फोटोग्राफ..Sachin kulkarni यांच्या कडून साभार सौजन्याने

• प्रा.वर्षा मिश्रा , लोणार , जि. बुलडाणा
• मेल : varshamishra7385@gmail.com

पारडा येथील शिलालेख -डॉ. वि. भा. कोलते

प्रकाशक : म.रा. साहित्य व सांस्कृ. मंडळ