मराठी माणसांचा (मराठ्यांचा) वृतांत: सातपाटील कुलवृत्तांत

‘इतिहास’ हा शब्द उच्चारला की आपणास प्राचीन, मध्ययुगीन व आधुनिक काळातील राजकीय प्रवास डोळ्यासमोर येतो. ती शासनप्रणाली राज्यशाही असेल किंवा लोकशाही असेल सामान्य माणसांना त्या इतिहासात फारसा वाव नसतो. संदर्भ आला तर या व्यवस्थेत त्यांची घेतलेली काळजी किंवा त्यांच्यावर झालेला अन्याय, अत्याचार यापलिकडे फारशी दखल  नसते. मुळात इतिहास लेखनच वांग्मयीन साधने (ग्रंथरूपात) व भौतिक साधने (ताम्रपट, शिलालेख) यावर अवलंबून असते. ही साधने प्रामुख्याने शासन व्यवस्थेत निगडित असतात. त्यामुळे या साधनाद्वारे सामान्य लोकांचे जीवन वर्तन मांडणे कठीणच नाही तर जवळपास अशक्य आहे. त्यामुळे आपल्याकडे ऐतिहासिक कादंबरी लेखनही इतिहासातील शासन व्यवस्थित पराक्रम गाजवलेल्या महापुरुषांच्या वर्णव्यवस्थेवर आधारित असते. एवढेच नाही तर आपल्या कथा परंपरेतही एक होता राजा… अशीच सुरुवात होते ‌. एक होता शेतकरी… अशी कथा वाचकांना ही ऐकवत नाही. यावरून आपणास इतिहासाचं वेगळेपण अधोरेखित होते. परंतु याचा अर्थ कोणत्याही देशाचा इतिहास हा राजकीय इतिहास असतो हे गृहीत धरून ते समजून घेणे अत्यंत घातक असते. राजकीय प्रवासा सोबतच सामाजिक ,आर्थिक, सांस्कृतिक अशा वेगवेगळ्या पैलूंना जोपर्यंत आपण समजून घेऊ शकत नाही तोपर्यंत तो इतिहासा अपुराच असतो. ते  फक्त आणि फक्त ललित साहित्य करू शकते. पाश्चिमात्य राष्ट्रातील जॉन मिल्टन नावाचा एक अंध साहित्यिक एके दिवशी म्हणाला होता, तुमच्या देशातील लोक काय खातात मला माहित नाही. कसे राहतात मला माहिती नाही. स्वभाव कसा आहे माहिती नाही. परंपरा कोणती? विचारधारा कोणती? भविष्य काय? काहीही माहिती नाही. पण तुमच्या देशातील कथा, कविता, कादंबरी वाचून दाखवा. मी तुमचा देश कसा आहे? ते सांगतो. परंतु असा देश आधुनिक काळातील साहित्य वाचून शक्य आहे. पण मध्ययुगीन, प्राचीन भारतातील माणूस कसा जगत होता? त्याची प्रश्न कोणते होते? त्याचा संघर्ष कसा होता? हे कळण्यासाठी आपल्याकडे पुरेशा प्रमाणात ललित साहित्य उपलब्ध नाही. मराठी भाषेत बोटावर मोजण्याइतकी, तेही व्यक्तिगत आत्मप्रौढी पलीकडे फारसे हाताला लागत नाही. अशा प्रसंगी एक आशादायी चित्र म्हणून सामान्य लोकांचा इतिहास म्हणून ललित लेखनाच्या अंगाने केलेले वस्तुनिष्ठ व वास्तव लेखन म्हणून 

“सातपाटील कुलवृत्तांत” ही कादंबरी डोळ्यासमोर येते.

        रंगनाथ पठारे यांची मराठी रसिकांना ओळख करून देण्याची गरज नाही. ते लेखक म्हणून मराठी साहित्य विश्वात जसे परिचित आहेत तसे  मराठी भाषेला अभिजात दर्जा देण्यासाठी त्यांनी जी मेहनत घेतली, जे संशोधन केले आणि अहवाल सादर केला त्यामुळे समग्र मराठी माणसाला (जगात कुठेही असला तरी) त्यांचा अभिमान आहे. त्या अभिमानात अजून एक महत्त्वाची भर पडली ती म्हणजे प्रस्तुत कादंबरी. साहित्य लेखन असो, मानवी उत्क्रांतीचे टप्पे असो त्यामध्ये चढती कमान असली पाहिजे. आपण यापूर्वी केलेल्या लेखनापेक्षा दोन इंच पुढे जाता आले पाहिजे. हे फारच कमी लोकांना जमतं. सतत लिहीत राहणं म्हणजे साहित्याचा दर्जा वाढत जाणार असे नाही. त्यामुळे बऱ्याच साहित्यिकांचे एखाद-दुसरे पुस्तकच (डझनभर पेक्षा जास्त लिहूनही )लक्षात राहते. यास अपवाद पठारे सर आहेत. त्यांच्या पहिल्या कादंबरी पासून “दिवे गेलेले दिवस” ते चौदाव्या कादंबरी (प्रस्तुत कादंबरी) पर्यंत लेखनाचा प्रवास चढताच राहिला आहे. ही कादंबरी तर कळसच म्हटले पाहिजे. भीती असे वाटते की सर यापुढे काय लिहीणार?  अर्थात हे सर्व लेखन आत्मचरित्रपर नाही. आत्मचरित्रात्मक कादंबरी लेखन प्रकार तेथ बसत नाही. (आत्मचरित्रात्मक कादंबरी हा प्रकारच मला मजेशीर वाटतो. कारण अपवाद वगळता बहुतांश कादंबऱ्या याच प्रकारात येतात) त्यांच्या कादंबरीत आलेले पात्र प्रातिनिधिक स्वरूपात असतात. वाचणाऱ्यांची फसगत होऊन ते पात्र व्यवहारात शोधतात. हे शोध घेणे किंवा एखादा व्यक्ती, माझं वर्णन वाईट का केलं? (याचा संदर्भ याच कादंबरीत एके ठिकाणी येतो) म्हणून धमकावणं किंवा कादंबरीत वर्णन केलेली फोटोकॉपी पाहण्याची इच्छा होऊन (माझ्यासहित )ती मागणी करणं ,त्यांच्या लेखनाचं बलस्थान आहे. सध्याचं जग (२०२०) कोरोना व्हायरस मुळे भयभीत आहे.  त्यावरचे वैज्ञानिक सत्यही ही कादंबरी सहज सांगून जाते. याचा अर्थ या कादंबरीत राजकारण, धर्मकारण, समाजकारण, अर्थकारण, विज्ञान, इतिहास, भूगोल, प्राणी-पक्षी, नदी, विद्यापीठ, विदेश, युद्ध, पलायन, खून, मारामाऱ्या, जंगल, पशु,  वंश, देवक, गोत्र, भाषेचे मुळ, संशोधन, जातीच्या अहंपणातील फोलपणा, पोलीस, कामगार, व्यापार, गुलाम, सरंजामदार, राजे, सात -आठ शतकांचा कालावकाश अशा विविध अंगांना ही कादंबरी सामावून घेते. कादंबरीचा प्रारंभ १२८९ मध्ये होतो तर शेवट २०१९ पर्यंत. म्हणजे सातशे वीस वर्षाचा विविधांगी पट ही कादंबरी आवश्यक तपशिलासह वाचकांसमोर उलगडून दाखवते.

   ही कादंबरी वाचताना जगातील (भारतासहित) अनेक भाषेत प्रकाशित झालेल्या काही ठळक महत्त्वाच्या कादंबऱ्या वाचकासमोर नकळतपणे उभे राहतात. खरे पाहता कोणत्याही कलाकृतीची तुलना करणे योग्य नसते. कारण प्रत्येक कलाकृती ही नवनिर्मिती असते. तरी कालपटाच्या अंगाने व महाकादंबरी या विशेषणाने तुलना करता “वार अँड पीस”, “रूट्स” “तुंबाडचे खोत”, “हिंदू” अशा काही कलाकृती सोबत तुलना करण्याचा मोह होतो. (प्रस्तुत लेखकांच्या मते वाचकांना तो अधिकार आहे..) पण ही कादंबरी या सर्व कादंबरी पेक्षा वेगळी ठरते. त्यामुळे प्रकाशकांनी कादंबरीची तोंडओळख करून देताना जो संक्षिप्त दिला आहे. ( लेखक मराठा जातीत जन्माला आलेले असून मराठा शब्दाला व्यापक अर्थ लावण्याचा व आपली कुलपरंपरा शोधण्याचा…) तो वाचक म्हणून मला चुकीचे आकलन वाटते. कारण संपूर्ण कादंबरी बारकाईने वाचल्यास मराठा परंपरा शोधण्यापेक्षा मराठी माणसाचा शोध घेणे आणि मुळात मानवी भटकी जमात असल्याचा निष्कर्ष काढणे या व्यापक 

अर्थापाशी येऊन ही कादंबरी थांबते. खरे पाहता जसे आपण कवितेच आकलन आपल्या पद्धतीने करुन अर्थ सांगतो तसा एकच अर्थ त्याचा नसतो.  एवढेच नाहीतर लिहिणाऱ्या कवीला अपेक्षित अर्थ ही कविता पूर्ण झाल्यावर अपुरी वाटते. तोच निकष कादंबरी  प्रकारालाही लागू पडते. वाचकांशी संवाद साधताना लेखन म्हणून लेखकांनी तोंडओळख करिता काही बाबी सांगितले असेल त्या बाबी सोडल्या तर कादंबरीचे आकलन लेखकही पूर्णपणे करू शकत नाही. एवढी ताकद नवनिर्मितीच्या कलाकृतीत दडलेली असते. प्रत्येकाला हवा तसा अर्थ काढण्याची व घेण्याची व्यापक क्षमता ही कादंबरी देऊन जाते.

 “सातपाटील कुलवृत्तांत” या कादंबरीचे माझ्या आकलनानुसार संक्षिप्त आशय असा आहे की, मराठी सामान्य माणसाचा इतिहास लिहिण्यासाठी जी साधने लेखकाला उपलब्ध झाली त्यानुसार १२८९ पासून म्हणजे अल्लाउद्दीन खिलजी याने पैठण वर केलेल्या स्वारीपासून ते मानववंशशास्त्रज्ञ  रिचर्ड रेसिंग यांच्या मृत्यूपर्यंतचा काळ या कादंबरीचा आशयात व्यापलेला आहे. या कालपटावर लेखकाने काही पात्रे उभी केली आहेत. ही पात्रे मराठी सामान्य माणसाचे प्रतिनिधित्व करतात. ही जशी शूरवीर आहेत तशी भीती आहेत. जशी प्रामाणिक आहेत तशी लबाड आहेत. वेळ येईल तशी तडजोड करणारी जशी आहेत तशी जीव गेले तरी तडजोड न करणारी आहेत. हुशार आहेत, मेहनती आहेत, बेरकी आहेत, आळशी आहेत, पळपुटे आहेत,  कळकुटी आहेत,लोभी आहेत,चोर आहेत, लुटारू आहेत, धाडसी आहेत, दयाळू आहेत, नियतीने वागणारे आहेत, मतलबी आहेत, अस्तिक आहेत, नास्तिक आहेत… थोडक्यात मानवी विविध स्वभावाचे सहज अंतरंग उठून दिसणारे गुण त्यांच्यात आहेत. ही हिंदी चित्रपटाच्या नायका सारखी सर्वगुणसंपन्न नाहीत. पण यातील नायक जगातील तरुणांचा आवडता असलेला  जो “अवेंजर्स” चित्रपट आहे त्या चित्रपटातील नायकासारखे तितकेच महत्त्वाचे आहेत. असे म्हटले जाते की या चित्रपटात हॉलिवूडमधील सर्वश्रेष्ठ जवळपास ४०पेक्षा अधिक नायक काम केलेले आहेत. यातील प्रत्येक नायकाचे स्वतंत्र हिट झालेले चित्रपट आहेत पण या चित्रपटात त्यांच्या वाटेला जेवढं काम मिळालं किंवा संधी (दिग्दर्शकांनी दिलेली) मिळाली तेवढ्यात त्यांनी त्याचं सोनं केलं आहे. तसे या कादंबरीत प्रमुख नायक म्हणून जी पात्र आलेले आहेत उदा. श्रीपती ,साहेबराव, दशरत, जानराव, रखमाजी, पिराजी, विठ्ठल, शंभूराव, देवनाथ(ही पुरुष पात्रे) रोहिणी ,गीता, आर्यन, आफिया, तुळसा ,समिंदरा, उल्फा, देऊबाई, चिमाबाई(स्त्री पात्रे..) घोडा, गाय, किल्ले, रणांगण, विठोबा मूर्ती(ही अमानवी पात्रे..) ही सगळी पात्रे एकेका कादंबरीची मुख्य नायक होण्याचे सामर्थ्य बाळगून आहेत. पण काल पटात त्यांना मिळालेली स्थान किंवा संधी( लेखकांनी त्यांच्या वाटेला दिलेली..) वाचकांच्या मनात घर करून जाते. या कादंबरीत वरील पुरुष पात्रा नुसार भाग केलेले आपणास दिसून येते. ७९४ पेजेस मध्ये उभी केलेली ही कादंबरी आणि पात्रे संख्याशास्त्रीय किंवा गणितानुसार त्यांना पेजेस(समान) मिळाली नाहीत पण कालावकाश व लेखकांनी दिलेली संधी (उपलब्ध साधने व त्या पात्राचे कल्पनाविस्तार याची प्रतिभा..) नुसार ही पेजेस आहेत. पहिला श्रीपती जो नायक आहे तो वगळता (तसे तो पठारे वंशातील आहे.पण सलग रक्तनाते नाही )साहेबराव पासून ते देवनाथ पर्यंत  पणजोबा, आजोबा, वडील, भाऊ असे नातेसंबंध या पात्रात आहेत. यातील पहिला भाग म्हणजे 

श्रीपतीचा. जो मुळकुळ पठारे वंशज आहे. तो मेंढपाळ आहे, प्रामाणिक आहे, कष्टी आहे, दयाळू आहे. त्याच्या गुणांमुळे तो  मानकरी दरबारात केशवराज एडके चा विश्वासू रक्षक बनतो. शेवटी तर तो मानकरी ची पत्नी रोहिणी (ब्राह्मण) सोबत वांबोरी गावात जाऊन स्वतःचे वजन निर्माण करतो .याचा काळ हा अल्लाउद्दीन खिलजी यांच्या आक्रमणाचा काळ आहे. तो स्वतः अल्लाउद्दीनच्या बाजूने लुटण्यासाठी सामील झाला होतो. तेव्हा पैठण नगरीत रामदेव यादव यांचे राज्य होते. ती राज्यव्यवस्था कशी होती याचे संक्षिप्त पण मार्मिक वर्णन या कादंबरीत येते. “देवांनी  जगाव तशा वैभवात जगणारी ती तुपट अंगाची माणसं फारच फुसकी होती. इतक्या उत्तम स्थितीत राहणारी ती माणसं अगदीच भेकड होती. त्यांना शस्त्र चालवता येत नव्हती.( पृ.२३) यावरून या राज्याचा पराभव का झाला याची प्रचिती वाचकांनी येते.

     साहेबराव उर्फ सायबु पठारे हा या कादंबरीतील दुसरा महत्त्वाचा नायक. 

श्रीपतिच्या वंशातला. त्याच गावातला. अर्थात याच्या काळातही वांबोरी गावात पाटीलकी आहे एडके (ब्राह्मण) या घराण्याकडे.  हा काळ म्हणजे निजामशाही, आदिलशाही (अंदाजे सन १४९०) यांच्या वर्चस्वाचा काळ. निजामशाहीतील काही पठाण फार शोषक होते. त्यांनी वांबोरी गावातील एडके पाटलाच्या मुलीला पळवून नेले होते. ही वार्ता गावात भयभीत करणारी होती. पण या पठाणांचा विरोधात उभे राहण्याची हिंमत कुणामध्येही नव्हती. तेव्हा या अन्यायाचा प्रतिकार करण्यासाठी गावातील सात धाडसी तरुण एकत्र आले. शुकरे, शितोळे, चौथे, राहणे, पठारे(साहेबराव), एडके, तिडके.. ही सात तरुण मंडळी पठाण यांचा बंदोबस्त करण्यासाठी शस्त्र घेऊन जंगलात लपून बसली. नियोजन करून त्या क्रूर तीन-चार पठाणांना एकटे गाठून मारून टाकले. काळाची पावले ओळखून सुलतानांनी यांना माफ केलं. यांच्या पराक्रमाबद्दल खुश होऊन एडके पाटलांनी गाव बैठक घेऊन बक्षीस जाहीर केले. ते म्हणाले, “आज माझ्या मुलासकट या सात पोरांनी जी हिम्मत माझ्या लेकीसाठी दाखवली तिला तोड नाही. त्याची आठवण म्हणून याच्या उपर इथली  पाटीलकी आळीपाळीने या सात घराण्यात दिली जाईल. असे मी जाहीर करतो”.(पृ. १७२) ही घटना संपूर्ण कादंबरीत सातपाटील या नावाने प्रसिद्ध होते. या 

सातपाटलातील एक साहेबराव पठारे सातपाटील नामक तरुण मोहरम खान पठाण ( साहेबरावांनीच म्हणून टाकले होते) याची पत्नी आर्यन( पुढे आरेनाबाई नावाने प्रसिद्ध) सोबत पळून जातो. पुण्याजवळ इम्रानखानच्या व शिवरामबुवा च्या मदतीने खराडी येथे गाव वसवतो. त्यांना मूलबाळ होत नाही पण  बहरामखान पठाणचा मुलगा यांचा वारस म्हणून पुढील सातपाटीलचा कुळपुरूष ठरतो. पुढे काही वर्षानंतर पेशवेकाळात 

सातपाटील वंशातील दशरथ रानबा सातपाटी या तिसऱ्या नायकाची कहाणी येते .तो  एकुलता एक मुलगा असून त्याचे पाच चुलत भाऊ आहेत .त्या चुलत भावाच्या भीतीमुळे तो गाव सोडून पळून जातो. पेशवाईच्या सैनिकाचा भरती होतो. तेथे तुळसा नावाची एक वृद्ध विधवा महिला त्याची काळजी घेते. पानिपत युद्धात पेशव्यांच्या बाजूने लढतो .(तेथे पराभव होतो) पण हा अपघाताने पठाण सैन्यासोबत अफगाणिस्तानमध्ये पोहोचतो. तिथून लढाईत मृत्यू पावलेल्या पठाणांच्या पत्नीला अफियाला घेऊन पुन्हा भारतात येतो. सातारा जवळील करंजे गावी आपली वस्ती करतो. आफिया किंवा अफुबाई ही पत्नी असली तरी दशरत ची पहिली पत्नी लग्नाची होती. काळुबाई नावाची. या पहिल्या पत्नीला मुलगा झाला त्याचे नाव खंडोजी. हा पराक्रमी नव्हता. पण त्याचा मुलगा जानराव  हा हुशार होता. त्यामुळे दसरतचा आवडता नातू होता.

 जानराव हे कादंबरीतील तिसरे महत्त्वाचे पात्र. हा दुसरा बाजीरावच्या अखेरच्या काळात शिलेदार म्हणून काही महिने काम करीत होता. जानराव ला दोन मुले व एक मुलगी. रखमाजी, पिराजी ही दोन मुले तर जमूबाई ही मुलगी. हा मुलाबाळासहीत करंजी सोडून सेल्फी येथे राहायला आला. पण दुर्दैवाने त्याच्या मुलीवर बलात्कार होतो त्यातून काही दिवसांनी ती मृत्यू पावते. हा बलात्कार करणारा आपल्या सुनेचा भाऊ (रखमाजी चा मेहुना) असल्याचे कळताच जानराव त्याचा खून करतो. पण खूणाचं  खरे कारण फारसं कुणालाही माहीत नसल्याने दसरतच्या डोक्यावर परिणाम झाला आहे असे वाटते. त्यामुळे त्याला गाईच्या गोठ्यात ठेवले जाते. त्याचा मोठा मुलगा शेतीच्या कामात लक्ष देणारा, सरळ नाकाने जगणारा होता तर याउलट पिराजी हा मुलगा सहा फूट उंच, गोरा, पठाणासारखा दिसणारा धाडसी होता. रखमाजी व पिराजी ही दोन पात्रे कादंबरीच्या चौथ्या भागात येतात ‌.

   रखमाजीला सात मुले झाली. सातवा  शंभूराव या नावाने.( या कादंबरीत पुढे मुख्य पात्र बनते) रखमाजी आपल्या मुलीचे नाव बहिणीची आठवण म्हणून झमाबाई ठेवतो. त्या मुलीचे लग्न त्या काळाच्या रितीरिवाजाप्रमाणे बालपणी होते पण पिराजी या भावाची होत नाही. या लग्नानंतर पिराजी घर सोडून निघून जातो. याची कोणी फारशी दखल घेत नाही. कारण तो बलवान असल्याने आणि कोणतेही काम  धमकीने सोडत असल्याने गावातील लोक त्याच्यापासून दूर राहतात. त्याच्या पाठीमागे कितीही बोलत असले तरी समोर बोलण्याची कोणामध्ये हिम्मत नाही. पुढे हा पिराची लुटारू टोळीत सामील होतो. आणि त्यांचे नेतृत्व करू लागतो. एके दिवशी जत्रेच्या निमित्ताने नाच-गाणं करणाऱ्या उल्फा या स्त्रीची  भेट होते.उल्फा आई नसलेली, व्यसनी असलेल्या लोभी बापाची मुलगी आहे. तिच्या बापाच्या पैसे कमवण्याच्या वाईट प्रथेला कंटाळलेली आहे‌. शेवटी धाडस करून ती पिराजी सोबत पळून जाते .हा पिराजी आपल्या गावी तिला घोड्यावर बसून घेऊन येतो पण गावात किंवा भावाच्या शेतात न राहता तो गायरान, पडीक जमिनीत आपल्या लुटारू साथीदाराच्या मदतीने झोपडी बनवून तिथे राहतो. ती अतिशय सुंदर व धाडसी आहे. पण गावकऱ्यांच्या नजरेत कधी पडत नाही. त्यांना एक मुलगा जन्मतो . ( नाव जालंदर ठेवले जाते) एके दिवशी ला विषबाधा झाल्याने  पिराजी मृत्यू पावतो पण मृत्युपूर्वी उल्फाला मुलाला घेऊन पळून जाण्यास सांगतो. शेवटी त्याची आज्ञा म्हणून ती पलायन करते. अनेक संकटांचा मुकाबला करीत शेवटी एका इंग्रज अधिकारी अॅथनी  ब्लॅकस्मिथ  सोबत लग्न करून इंग्लंडमध्ये निघून जाते. हीच स्त्री पुढे देवनाथ चा आजोबा शंभूराव  भेटते .( त्यांच्या सोबत काढलेले छायाचित्र कथानकाला जिवंत ठेवते) तर दुसरीकडे रखमाजी पोटी जन्मलेला शंभूराव त्या घराण्यात धाडसी निघतो. त्या काळात शेतकऱ्यांची पिकं लुटणाऱ्यांचा (फिरस्ते) तो बंदोबस्त करतो. तसा हा अशिक्षित नाही सातवीपर्यंत शिक्षण घेतलेला आहे. महात्मा फुलेंच्या  समकालीन(१८८०) काळातील हा आहे.याचे लग्न तेजबाई सोबत होते. पण मूलबाळ होत नाही.

     शंभुराव रखमाजी    सातपाटील हा या कादंबरीतील महत्वाचे सहावे पात्र.( श्रीपती, साहेबराव, जानराव, रखमाजी, पिराजी, नंतर..हा) याचा राघु वाघुळे नावाच्या शालेय सवंगडी अस्पृश्य समाजातील धाडसी मित्र आहे. शिक्षण घेऊनही तत्कालीन परंपरेनुसार नोकरी भेटत नसल्याने तो पुन्हा गावकीचे काम करतो व वेळ प्रसंगी शंभूरावला मदत करतो. हा शंभूराव शहरातील एका विधवा असलेल्या देऊबाई नावाच्या खानावळ चालवणाऱ्या बाईच्या प्रेमात पडतो. तिला तत्कालीन परंपरेनुसार रखेल म्हणून आपल्या शिवारात आणून ठेवतो. समाजात बेअब्रू होऊ नये म्हणून त्याच्याकडे काम करत असलेला विठोबा नामक व्यक्ती सोबत तिचे लग्न लावून देतो.( हा विठोबा मुका बहिरा व नपुसक असल्याने तो तिचा नामधारी पती आहे) तेजबाईला मुल बाळ होत नसल्याने वारसा म्हणून तिच्या पुढाकारानेच शंभूराजांचे तुळसाबाई सोबत दुसरे लग्न होते. या तुळसाबाई ला पाच मुली व दोन मुलं जन्मतात.( धैर्यराव, सूर्यराव, तिमाजी, तुळाजी, माणकोजी, रेऊबाई सरूबाई )प्लेग रोगाने तेजबाईचा मृत्यू होतो. तर शंभुरावाचा मुलगा सूर्यरावाने  घोर अपमान केल्याने व मार दिल्याने काही दिवसांनी देवबाईचा मृत्यू होतो. शंभूरावाचे तुळाजी व माणकोजी ही दोन मुले दुसऱ्या महायुद्धाच्या लढाईत सामील होतात. युद्धानंतर तुळाजी पोलीस नोकरी पत्करतो तर माणकोजी शहरात ड्रायव्हरची नोकरी करतो. शंभूरावला आयुष्याच्या शेवटी अनेक दु:खाना सहन करावे लागते. त्याची सरुबाई नावाची मुलगी लग्नानंतरही एका सोबत पळून जाते. तुळाजी ची पत्नी( सून) एका मुसलमान गुत्तेदार सोबत पळून जाते. गावातील प्रतिष्ठा कमी होते. मुले कर्तबगार निघत नाहीत. अशा दुःखात एकेदिवशी गोठ्यातच त्याचा मृत्यू होतो ‌.

  कादंबरीचा मुख्य निवेदक व शेवटचे सातवे पात्र म्हणजे देवराव उर्फ देवनाथ  माणकोजी सातपाटील. शंभुरावाचा नातू. हा शिक्षणाच्या निमित्ताने गाव सोडतो‌. याचा जन्म १९५० सालचा. अनेक अर्थाने आपण या काळाचे प्रतिनिधित्व करीत आहोत असे त्याला वाटते. कारण या काळात युगप्रवर्तक अशा खूप महत्वाच्या घटना घडलेले आहेत. हा नायक दोन काळाचा साक्षीदार आहे. आधुनिक पूर्व काळ व आधुनिकतेत्तर काळ. अशा या दोन महत्त्वाच्या घटना तो अनेक बाबीतून जवळून पाहतो. तो प्रचंड कष्टकरी आहे, मेहनती आहे .या जोरावरच उच्चशिक्षण संपादन करतो. एका महाविद्यालयात प्राध्यापक म्हणून रुजू होतो. भारतात झालेल्या आणीबाणीच्या काळाचा हा  साक्षिदार आहे. त्या काळातील अनुभव अस्वस्थ होऊन लेखन करतो आणि या लेखनापासून तो लेखक  म्हणून परिचित होतो. पुढे महाराष्ट्रातील मोठा साहित्यिक म्हणून नावलौकिक होते. अनेक ग्रंथाच्या वाचनातून त्याला मराठी माणसाचा शोध घ्यावा असे वाटते. आपल्या पुढील परंपरेतील नात्याचा शोध घेत सातशे -आठशे वर्षे मागे जातो. हा शोध घेतानाच आपल्या जातीचा फोलपणा त्याच्या लक्षात येते .मराठी माणूस म्हणून त्याला गर्व वाटत असला तरी शुद्ध वंश ही बाब त्याला हास्यास्पद वाटते. तो साहित्यिक असला तरी तो वैज्ञानिक आहे. कार्यकारणभाव वर त्याचा विश्वास आहे. तो मराठी साहित्याचा प्रतिनिधी म्हणून भारतातील निवडक साहित्यिका सोबत इंग्लंडमध्ये जातो. तेथे त्याला मानववंशशास्त्रज्ञ रिचर्ड व राबर्ट यांची भेट होते. ही दोन्ही व्यक्ती यांच्या वंशपरंपरेतील, नात्यातील निघतात .उल्फा(पिराजी पत्नी)जी इंग्लंडमध्ये जाते त्याचा वारसा यांच्या कडे सापडतो. (त्याच्याकडे   आजोबा शंभूरावचे छायाचित्र सापडते)  मायदेशी परतल्यानंतर देवनाथ वंशाचा शोध घ्यावा म्हणून सेल्फी, करंजे खराडी, वांबोरी.. अशा अनेक ठिकाणी अनेकांना भेटून माहिती गोळा करतो. शेवटी आपले आडनाव सातपाटील का पडले याचा शोध लावतो. या प्राचीन शोधासोबतच तो समकालीन वर्तमान ,भविष्य याकडे दुर्लक्ष करीत नाही. भविष्यात निर्माण होणारी विषाणूचा धोका आणि वस्तुस्थिती याची नोंद करून आपली लेखणी पूर्ण करतो. कादंबरीच्या कथानकाचा अवकाश थोडक्यात या पद्धतीने सांगता येईल.

कादंबरीचे बलस्थान कादंबरीच्या निवेदनशैलीत आहे. कादंबरी वाचताना वाचकांना एका वेळी लेखक आपली जीवनकहाणी सांगत आहे असा भास होतो तर दुसऱ्या वेळी कादंबरीतील मुख्य नायक देवनाथ  आपणास कथा सांगतो आहे असे वाटते. कादंबरीच्या प्रत्येक भागात  प्रारंभी तत्कालीन राज्यव्यवस्थेची जी माहिती येते ती कथानकाचा काळ कळावा, वास्तव इतिहास लेखक सांगत आहे असे वाटते .तर कधी कधी तो इतिहास भासत असला तरी लेखकांनी उभा केलेला इतिहास वाटू लागतो. वाचकांना जो इतिहास माहिती आहे (म्हणजे शिक्षणात शिकलेला..) त्याच्या आधारे महत्त्वाच्या घटनांचा शोध घेण्याची उत्सुकता जेव्हा निर्माण होते तेव्हा निवेदक मात्र वाचकाची हवा सहजपणे काढून टाकतो. उदा. दत्ताजी शिंदे च्या बाबतीत हिंदी चित्रपटाच्या गाजलेल्या डायलॉग सारखे “बचेंगे तो और भी लडेंगे” हा संवादच निवेदक या कादंबरीतून काढून फेकून देतो. तर दुसरीकडे महाराष्ट्राचे भूषण वैभव आणि स्वाभिमान म्हणून असलेला जो शिवकाळ आहे (छत्रपती शिवाजीराजे व संभाजीराजे यांची जी कामगिरी व सुवर्णकाळ..) तो या कादंबरीत येत नाही. म्हणजे या काळाच्या प्रवाहातून ही कादंबरी जाते पण ही अभिमानाची गोष्ट सांगत नाही. जे की निवेदकाला सहज शक्य होते. याचा अर्थ निवेदकाला गौरवशाली महाराष्ट्र वाचकांसमोर उभा करून पाठ थोपटून घेण्याची गरज भासत नाही तर तो शोधाच्या निमित्ताने स्वतः सहित (मूळ पुरुष पठाण,  रक्तातील स्त्रिया मुस्लीम  सोबत पळून जाणे.. स्वतःचा भित्रेपणा.) मराठी माणसालाही (जातीचा गर्व) फाडून काढतो. उदा. “आपण सारे मराठे लोक मुळातच या देशात बाहेरून आलेले आहोत किंवा या पृथ्वीवरील सगळे मानवी वंश आधी भटके होते ना. संधी मिळाली आणि योग्य जागा दिसली की तिथे त्या त्या ठिकाणी स्थिर झाली. पण उरलेले भटके राहिली. ती अजूनही तशीच आहेत. ते मानवी प्रजातीचे सदस्य आहेत. आणि  मराठे म्हणताना मला ते आपल्या सगळ्या अठरापगड जाती संबंधी म्हणायचे आहे”( पृ.७५२) याचा अर्थ निवेदकाला स्वतःच्या कुळ परंपरेचा शोध घेण्याची इच्छा असली तरी तो निमित्तमात्र आहे. यानिमित्ताने मराठी माणसाचा शोध घ्यायचा आहे. तसं ग्रंथरूपाने मराठी भाषेचा प्रारंभकाळ  या कादंबरीच्या प्रारंभ काळाच्या आसपासच सुरू होतो.वाचकांना खिळवून ठेवण्याची जी प्रचंड ताकत भाषाशैलीत आहे ती अप्रतिमच आहे. जवळपास आठशे पेजेसची ही कादंबरी असूनही वाचकांना कंटाळवाणा  जाणवत नाही. एवढेच नाही तर निवेदक लोककथा सांगितल्या प्रमाणे मध्येमध्ये वाचकांनाही संवाद साधतो. तपशीलाचा विस्तार वाढत गेला की निवेदक वाचकांच्या लक्षात आणून देतो. मूळ सूत्र विसरू नये असे नकळतपणे वाचकांनाही ताकीद देतो. उदा.” ह्या सगळ्यात जानराव सात पाटील यांचे कौटुंबिक आयुष्य पुढे जात होते. त्याला आपण पुन्हा आपल्या कुतूहलाच्या केंद्राशी घेणे आवश्यक आहे. कारण आपल्या कथेचे खरेखुरे केंद्र  तेच आहे. आणि कितीही इकडे तिकडे आपण गेलो तरी मूळ गाभ्याशी  येणे ही आपण आपली गरज मानली पाहिजे”(पृ. ४०५ ) याचा अर्थ निवेदक स्वतः सहित वाचकांना मूळ गाभ्यापासून दूर जाऊ देत नाही. त्यांना भानावर आणतो. हे वाचताना कीर्तन परंपरेची आठवण येते. जसे कीर्तनकार प्रारंभी सूत्र सांगतो आणि त्या सूत्रांच्या स्पष्टीकरणासाठी दृष्टांत देतो. लोक सूत्र विसरतात आणि दृष्टांत तेवढं लक्षात ठेवतात. तेव्हा कीर्तनकार महाराज लोकांना जागृत करून मूळ सूत्रापाशी घेऊन जातो. असे अनेक संवाद या कादंबरीत वारंवार येतात. उदा.” कथानकाच्या ओघात येईलच..( ४८३ )  “हा सगळा समजा जरा पुढच्या कथा भाग (६१९) या वाचकांच्या संवाद शैलीमुळे वाचकांना निवेदक आपल्याला सामावून घेत आहे अशी सुप्त आनंद इच्छा निर्माण होते. वाचकांना सातशे -आठशे वर्षे भूतकाळात घेऊन जाताना त्या काळातील वाचकांना थोडीबहुत असलेल्या माहितीच्या आधारे त्यास माहीत नसलेल्या गोष्टी  निवेदक सांगतो. तत्कालीन भाषा, आहार, स्वभाव, खेडे, मनोवृत्ती, धर्म, याविषयी वाचकांना उत्सुकता वाढते. मध्येमध्ये निवेदकाने केलेले भाष्यही वाचकांच्या मनावर खोलवर परिणाम करतात. उदा. “बैलाला आपण गुलाम आहोत असे त्याच्या आयुष्यभरात जसे लक्षात येत नाही तसेच मराठ्यांचे. लोकांच्या नजरेत आपण बैल आहोत हे त्याला कळत नाही. ते आपल्याला राजा म्हणतात या स्वप्नात तो बैलासारखा राबवत असतो आणि मरतो. या अर्थानं क्षेत्र धारण करणारा म्हणून तो क्षेत्रीय.( पृ.७६६)  हे भाष्य असेल किंवा “मनुष्य म्हणून आपली जागा या विश्वात केवळ नगण्य अशी आहे. त्यात कसली वंश आणि कुलीन असणे? जात, धर्म वंश याचा अर्थ तो किती ?देव सुद्धा आपण एका भीतीतून किंवा विश्वाच्या 

अवाढव्य असण्याच्या धारणेतून कोणतातरी नियता मानण्याच्या नजरेतून निर्माण केलेली गोष्ट”( पृ.७८३)  किंवा आज आपण ज्या विषाणूच्या संक्रमणावस्थेतून जात आहोत त्याविषयी केलेले निवेदकाचे भाष्य विचार करण्यासारखे आहे. “वातावरणातील या असंख्य  आणि अजरामर जिवंत /मृत विषाणू कितीही मेले असे मानले तरी  आणखी पद्मावती जिवंत असतातच. माणंसासकट सारे सजीव त्यांच्या दुनियेत जगत असतात. ही दुनिया त्यांची आहे . तेथे कोणत्या जात, धर्म, वंश आणि त्यांच्या असण्याच्या बाणा? विषाणू हेच केवळ सत्य. बाकी सगळे भ्रम”( पृ.७९१)  निवेदकाने केलेली भाष्य कथानकाच्या ओघात येत असली तरी त्याला एक मानवी चिंतनाचे वस्तुनिष्ठ मुल्ये आहे. हे वाचकांना नकळतपणे मनावर बिंबवून जाते.

कादंबरी वाचनीय होण्यासाठी लेखकांनी खूप मेहनत घेतली आहे. आजच्या काळात प्रयोगाच्या नावाखाली भाषेची जी तोडमोड केली जात आहे, क्लिष्ट बनवली जात आहे, वाचकांना भीती निर्माण केली जात आहे, संज्ञा प्रवाहाच्या नावाखाली केलेली मांडणी वाचनापासून दूर जाते आहे अशा वेळी या कादंबरीचे मूल्य मोठं आहे. तत्कालीन परिस्थिती रेखाटताना जाणीवपूर्वक 

यादवकालीन, बहामनी  कालीन, पेशवेकालीन शिवकालीन.. भाषेचा मोह लेखकाने टाळून प्रमाण भाषेचाला महत्त्व दिले आहे. वाचकांना तत्कालीन भाषाशैली चा अभ्यास करावयाचा नाही तर आपला भूतकाळ समजून घेण्यात रस आहे.ही वाचकांच्या मनाची नाडी निवेदकाला आहे. प्रसंगानुरूप हिंदी, इंग्रजी भाषेचा वापर कादंबरीत येतो पण ते मर्यादित स्वरूपात आहे. कथानकाचा काळ मोठा असल्याने निवेदक एका दोन वाक्यात दहा वीस वर्षे वाचकांना सहज पुढे घेऊन जातो. उदा.” साहेबराव आता तीस वर्षे वयाचा झाला आहे.”(२३२)तो झोरावर (दशरत. अफगाणिस्तानमध्ये जातो‌.. नाव बदलते) नव्हता तो. काफर होता. गेले किमान सात-आठ महिने इथे राहिलेला होता.(३४२) पिराजी आता सात -आठ महिन्याचा झाला होता .(४१६)ती कोल्हाट्याची अवलाद होती. मोठ्या धीराची बाई होती. तरी तिचं मन धाब्यावर उरलेलं नव्हतं. गेली दहा-बारा वर्षे तिने पिराजी सोबत घालवली होती.(५०२)  यावरून आपणास असे लक्षात येते की निवेदक वाचकांना दहा -वीस- तीस वर्षे पुढे असे घेऊन जातो जसे दोन-तीन तास झाल्यासारखे वाटते.( काही लेखकांच्या कलाकृतीचा कालावकाश दोन- तीन महिन्यांचा असतो)  निवेदक दहा-बारा वर्षे पिराजी सोबती राहिली होती.. असं सहज सांगून पुढे निघून जातो.

कादंबरीच्या वरील बलस्थाना सोबतच काही मर्यादा वाचताना वाचक म्हणून जाणवू लागतात. विशेषतः निवेदकाने कथा पुष्टीसाठी जो मेल व्यवहार चालतो त्यातील इंग्रजी भाषा अनावश्यक वाटते. रिचर्ड मेल चे उत्तर इंग्रजी भाषेत दिली तरी वाचकांना ते मराठीत सांगणे निवेदकाला शक्य होते. पण निवेदक इंग्रजीत सांगतो.  समजा आपण असे गृहीत धरूया की त्यांनी इंग्रजीत पाठवलेली मेल जशास तसे वाचकांना कळावे असा हेतू असेल तर निवेदकाने रिचर्ड ला पाठवलेले मेल ही इंग्रजीतच असायला हवे. कारण त्याला कुठे मराठी समजते .पण निवेदक पाठवलेली मेल मराठीत सांगतो. रिचर्ड नी पाठवलेला मेल मराठीत सांगितले असते तर कथा आशयाला फारसा तडा गेला नसता. उलट निवेदकानेच काही प्रसंगी भाषेची तडजोड केलेली आहे. उदा. “अरे, मला पहचानलं नाहीस? मी बहरामखान. आपण एकमेकांशी लढलो होतो”(१६७)  हा पठाण मराठीत बोलतो. समजा आपण हेही मान्य करू कि हा साहेबरावांच्या स्वप्नात आल्याने मराठीत बोलला पण त्याच स्वप्नात तो पुढे म्हणतो .”अरे वो कुछ नही, लढाई ,झगडे मे वो होता है(१६८)  परत हिंदी भाषेत बोलतो या दोन्ही भारतीय भाषा  असल्याने वाचक समजू शकतो पण इंग्रजीचा अठ्ठाहास कशाला? असे वाचकांना वाटते. निवेदकांनी कथाकाळ अधोरेखित करण्यासाठी प्रत्येक भागाच्या प्रारंभी इतिहास स्वरूपाची जी माहिती होती ती काही प्रमाणात( वाचकांच्या मनावर ताण वाढणारीच.. आहे) ठीक आहे पण कथानकाच्या ओघात कधीकधी मध्येच(२९३,९४)  इतिहासकाळ माहिती डोकावते त्यामुळे वाचक संभ्रमात पडतो. कथानकाच्या पुष्टीसाठी, स्पष्टीकरणासाठी निवेदक काही बाबी पुन्हा पुन्हा काही भाग सांगतो त्यामुळे या पुनरावर्ती मुळेही वाचकांना गैरसोयीचे वाटते.  काही प्रातिनिधिक स्वरूपात  उदाहरण आपण येथे पाहू. पृ.७०५ वर “करंजे” या गावाविषयी माहिती अशी येते,” ते सातारा शहराजवळ आहे. हल्ली हे करंजे गाव सातारा शहराचा भाग झालेला आहे. आपली सगळी मोठी गावे म्हणा या शहरे आसपासच्या  गावांना सारखी गिळत आपला भाग करीत आहेत” हीच माहिती पुन्हा पेज क्रमांक ७२२ वर पुढीलप्रमाणे येते.” नंतर अगदी थोड्या दिवसांनी मी करंजे या गावी गेलो. हे गाव आता सातारा शहराचा भाग झाले आहे. वाढत्या लोकसंख्येच्या दबावाखाली मोठी शहरे शेजारच्या बारक्या बारक्या गावांना गिळत असतात” अशीच अन्य माहिती याच पद्धतीने काही ठिकाणी पुनरावृत्ती झालेली दिसून येते.  उदा. उल्फाची माहिती प्रथम निवेदक सांगतो.  तीच थोडीशी कमी जास्त माहिती इंग्लंडमधील व्यक्ती सांगतो, पुन्हा तीच माहिती तिने लिहिलेल्या आत्मवृत्त या छोट्याशा पुस्तकाच्या लेखनातून येते. अर्थात या कादंबरीच्या मर्यादा म्हणता येत नाही. रंगनाथ पठारे सारख्या मोठ्या लेखकां कडून तर शक्यच नाही. कथा पुष्टीसाठी दिलेली वारंवार माहिती वाचकांना कधीकधी कंटाळवाणा करून जाते एवढे मात्र खरे.

       “सातपाटील कुलवृत्तांत” ही कादंबरी अनेक अर्थाने दर्जेदार आहे. मराठी भाषेत प्रकाशित झालेल्या (कदाचित भारतीय भाषेत सुद्धा) आज पर्यंतच्या कोणत्याही कादंबरीत न आलेला एवढा मोठा प्रदीर्घ काळ या कादंबरीत येतो. ही कादंबरी कोणत्याही प्रवाहात( ग्रामीण, महानगरीय, स्त्रीवादी..) बसत नाही. अनेक विषयांना स्पर्श करण्याचे सामर्थ्य या कादंबरीत आहे. कादंबरीच्या शेवटी शेवटी तर फक्त मराठी माणसाचा विचार निवेदक करीत नाही तर विश्वातील अख्ख्या सजीव सृष्टीच्या अस्तित्वाचा तो चिंता करतो. वंश, गोत्र, जात, धर्म, पंथ ,राज्य, राष्ट्र, विश्व या सगळ्याच्या पलीकडे हे चिंतन जाते. या कादंबरीने मराठी कादंबरीला जगातील गाजलेल्या व मान्यताप्राप्त  झालेल्या कादंबरीच्या रेषेत नेऊन उभे केले आहे एवढे मात्र निश्चितच.

– शंकर विभुते नांदेड.

भ्र.९७६७५४३४५६.

* * * * 

परिचय. 

प्रा. डॉ. शंकर विभुते. 

भाषा व संशोधन विभाग 

इंदिरा गांधी  महाविद्यालय नांदेड. 

शैक्षणिक पात्रता. 

एम.ए.बी.एड.सेट .पीएच.डी. 

साहित्य लेखन. 

1) आडवाट (कथासंग्रह )

2) कंट्रोल युनिट  (कादंबरी )

3) स्वातंत्र्योत्तर मराठी कादंबरीची वाटचाल. (समीक्षा ग्रंथ )

4)आधुनिक मराठी कादंबरीतील सामाजिकता. (समीक्षा ग्रंथ )

5)साहित्यविविधा. (संपादित ग्रंथ )

6) नव्वोदत्तरी मराठी कविता  (संपादित ग्रंथ )

7) आधुनिक मराठी वाड़मयाचा इतिहास. (संपादित ग्रंथ )

८)आगामी.

उशीरा सूचलेलं शहाणपण (विनोदी कथासंग्रह)

पुरस्कार. 

1)राज्यस्तरीय भास्कर भट पुरस्कार. 

2)नरहर कुंरूदकर पुरस्कार. 

3) मुक्तरंग पुरस्कार. 

अनेक दर्जेदार मासिकातून व नियतकालिकातून संशोधन लेख प्रसिद्ध. 

कथाकार व वक्ता म्हणून परिचित.

अनेक साहित्य संमेलनात कथाकथन.